ସାରା ଦେଶରେ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କ ଏମିତି ଅନେକ ମନ୍ଦିର ରହିଛି ଯାହାର କିମ୍ବଦନ୍ତୀ କୌଣସି ରୋଚକପୂର୍ଣ୍ଣ କାହାଣୀଠାରୁ କମ୍ ନୁହଁ । ଏହିଭଳି ହିଁ ଏକ ମନ୍ଦିର ରହିଛି ରାଜସ୍ଥାନର ଉଦୟପୁର ଜିଲ୍ଲାରେ । ଏହି ମନ୍ଦିରକୁ ବର୍ଷକରେ କେବଳ ଥରେ ମହାଶିବରାତ୍ରି ଦିନ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ଦର୍ଶନ ପାଇଁ ଖୋଲାଯାଏ । ମାନ୍ୟତା ରହିଛି କି ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କ ଏହି ମନ୍ଦିର ରହସ୍ୟରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ।
ରାଜସ୍ଥାନର ଉଦୟପୁର ଜିଲ୍ଲାରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏକଲିଙ୍ଗେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କୁ ସମର୍ପିତ ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ପବିତ୍ର ମନ୍ଦିର । ଏଠାରେ ଦେବାଧିଦେବ ମହାଦେବ ମେୱାଡ଼ର ରାଜାମାନଙ୍କ ଆରାଧ୍ୟ ଦେବ ରୂପେ ପୂଜିତ ହୁଅନ୍ତି । ମନ୍ଦିରଟି ଏହାର ଭବ୍ୟ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା, ଧାର୍ମିକ ମହତ୍ତ୍ୱ ଏବଂ ଐତିହାସିକ ଐତିହ୍ୟ ପାଇଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ଏକଲିଙ୍ଗେଶ୍ୱର ମହାଦେବ ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ ଅଷ୍ଟମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମେୱାଡ଼ର ଶାସକ ବପ୍ପା ରାୱଲଙ୍କ ଦ୍ୱାରା କରାଯାଇଥିଲା । ଏହାକୁ ଅନେକ ଥର ନଷ୍ଟ କରାଯାଇ ପୁନଃନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନର ଗଠନ ୧୫ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମହାରାଣା ରାୟମଲଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପୁନଃନିର୍ମିତ କରାଯାଇଥିଲା । ଏକଲିଙ୍ଗ ମହାଦେବଙ୍କୁ ମେୱାଡ଼ର ଶାସକମାନଙ୍କର କୁଳ ଦେବତା ତଥା ରାଜ୍ୟର ସଂରକ୍ଷକ ଦେବତା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
ମନ୍ଦିରଟି ନାଗର ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ଏବଂ ଏହାର ଖୋଦିତ ଗଠନ ରାଜସ୍ଥାନୀ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳାର ଏକ ଉଚ୍ଚକୋଟିର ଉଦାହରଣ । ମନ୍ଦିର ପରିସରରେ ୧୦୮ଟି ଛୋଟ ବଡ଼ ମନ୍ଦିର ରହିଛି, ଯାହା ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ରୂପକୁ ସମର୍ପିତ । ଶିବାଳୟରେ ଥିବା ଚାରିମୁଖୀ ଶିବଲିଙ୍ଗ (ଚାରି ଦିଗରେ ମୁଖ) ଏହାର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରମୁଖ ବିଶେଷତ୍ୱ । ମନ୍ଦିରର ପରିସରରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିବା ସୁନ୍ଦର ମଣ୍ଡପ, ଗମ୍ବୁଜ ଏବଂ ବିଶାଳ ସ୍ତମ୍ଭ ଏହାର ଭବ୍ୟତାକୁ ବଢ଼ାଇଥାଏ।ଶିବାଳୟରେ ସ୍ଥାପିତ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କର ପ୍ରତିମା ଚାରିମୁଖୀ ଶିବଲିଙ୍ଗ ରୂପରେ ଅଛି, ଯାହା କଳା ପଥରରେ ତିଆରି ହୋଇଛି। ଏହି ଶିବଲିଙ୍ଗର ଚାରୋଟି ମୁଖ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଦିଗରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ଏହି ଶିବଲିଙ୍ଗ ରୂପା ଖଚିତ ନାଗ ସାପରେ ଢଙ୍କା ହୋଇ ରହିଥାଏ, ଯାହାକୁ ପୂଜା ସମୟରେ ହଟାଯାଏ।
ପୂର୍ବ ମୁଖ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବଙ୍କ ପ୍ରତୀକ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ପଶ୍ଚିମ ମୁଖ ଭଗବାନ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପ୍ରତୀକ। ସେହିପରି ଉତ୍ତର ମୁଖ – ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପ୍ରତୀକ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ମୁଖ – ଭଗବାନ ରୁଦ୍ର (ଶିବ)ଙ୍କ ପ୍ରତୀକ।
ମେୱାଡ଼ର ମହାରାଣା ନିଜକୁ ଏହି ମନ୍ଦିରର ସେବକ ମାନୁଥିଲେ ଏବଂ ଏହାକୁ ମେୱାଡ଼ର ଆଧିକାରିକ ଦେବସ୍ଥାନ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଉଥିଲା । ଭଗବାନ ଏକଲିଙ୍ଗନାଥଙ୍କୁ ମେୱାଡ଼ ରାଜ୍ୟର ବାସ୍ତବିକ ଶାସକ ଏବଂ ମହାରାଣାଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧି ଭାବରେ ମାନାଯାଉଥିଲା । ମନ୍ଦିର ପରିସରରେ ଋଷି ପର୍ଶୁରାମଙ୍କ ସହ ଜଡ଼ିତ ଏକ ବିଶେଷ ମନ୍ଦିର ରହିବା ସହିତ ଇନ୍ଦ୍ରକୁଣ୍ଡ ଏବଂ ପାଣିର ବାଉଡ଼ି ଜଳ ସ୍ରୋତ ମଧ୍ୟ ରହିଛି , ଯାହାକୁ ପବିତ୍ର ବୋଲି ମାନାଯାଏ।
